در نقد رمان معجزه معلق مطرح شد؛
داستان های با قهرمان زن، الگوی مبارزه و پیروزی کمتری دارند
به گزارش پرسی بلاگ، مرضیه نفری اظهار داشت: در قصه هایی که قهرمانشان زن است، الگو و چالش مبارزه و پیروزی کم تر دیده می شود. به ندرت تعقیب و گریز وجود دارد و به طور معمول شخصیت زن با آزمون طاقت و بردباری روبه رو است.
به گزارش پرسی بلاگ به نقل از مهر، انجمن ادبی خورشید در سی ویکمین نشست خود به نقد و بررسی رمان «معجزه معلق» از مریم مطهری راد پرداخت. در این جلسه، مرضیه نفری، سمیه عالمی، سیده فاطمه موسوی، معصومه امیرزاده، فاطمه نفری و سیده عذرا موسوی نظرات خودرا درباره ی این اثر بیان نمودند. رمان معجزه معلق اولین اثر مطهری راد است.
رمان «معجزه معلق» در پاییز ۱۴۰۱ به دست انتشارات شهرستان ادب انتشار یافته است. مطهری راد که در سال ۱۴۰۲ برای دومین اثر خود، «سفر به آتش»، نامزد هفدهمین جایزه ادبی جلال آل احمد بوده در این اثر ثابت کرده که ظرفیتهای بسیاری برای خلق آثار قابل اعتنا و توجه دارد و از نویسندگان خوش آتیه ایران است.
در ابتدای نشست بررسی این کتاب، فاطمه نفری با اشاره به کتاب «معجزه معلق» اظهار داشت: معجزه معلق داستان چرخش ناگهانی زندگی زنی به نام ماهنی و تلاش او برای بقاست. رحمان، شوهر ماهنی، در پی نزول گرفتن و از دست دادن تمام دارایی اش تاب فشارهای روانی وارده را نمی آورد و کارش به آسایشگاه روانی می کشد. ماهنی که تا قبل از این تکیه به رحمان داشته، حال باید افسار زندگی ناآرام و مسئولیت دخترهایش را به دست بگیرد. وی در این موقعیت خطیر، غرق در خاطرات کودکی، راه چاره را در گدایی می بیند و دستی که کاسه شده او را به عمق ماجراهایی عجیب می کشاند.
وی اضافه کرد: از همان خطوط نخستین، توصیف های زنده و صحنه های جاندار داستان، خواننده را مشتاق ادامه داستان می کند. نویسنده هنرمندانه حادثه پردازی می کند و موقعیت های خوبی خلق می کند که نفس خواننده را در سینه حبس می کند. داستان ضرباهنگ تندی می گیرد و نبض داستان تند می تپد. اما همه این ها از پس باورپذیر کردن شخصیت اصلی برنمی آیند؛ برای اینکه ماهنی باید با دلیلهای جدی به موقعیت های خطیر طراحی شده وارد شود و سپس موقعیت داستانی، شخصیت را ملزم به کنش داستانی و در نتیجه بروز شخصیت و در آخر تحول شخصیتی کند. اما ماهنی بعد از گذران آن روزهای سخت بی رحمان، بعد از تمام فرازها و فرودها، راه تسکین خویش را باردیگر در گدایی می پندارد؛ آن هم درصورتی که با بازگشت خانه و مغازه، به لحاظ معاش در مضیقه نیست. کمااینکه در اوج بحران ها نیز در تنگنا بودن ماهنی برای خواننده جا نمی افتد و علل امر گدایی کافی به نظر نمی رسد؛ برای اینکه در همان بزنگاه نیز به لطف همسایه، امکان فروش گسترده سرمه و یا پرداختن به هر شغل آبرودار دیگری وجود دارد. حتی جای گزینی شغلی مثل دست فروشی با گدایی نیز با لطف بی خود مهندس محتمل است.
این منتقد اظهار داشت: نویسنده اهتمام در توجیه روانی فعل گدایی و یافتن ریشه ها در کودکی دارد. ارتباط عمیق ماهنی و سرسپردگی او به برادرش حسن، ماهنی را به این ورطه می کشاند، اما با بزرگ شدن ماهنی، شهادت حسن، ازدواج و داشتن سایه سری مثل رحمان، وجود دخترها و هم چنین امکان کسب درآمد پاکیزه از محل دیگری، این توجیه نیز کارآیی خودرا از دست می دهد و روابط علی و معلولی، پیرنگ را گرفتار خدشه می کند.
داستانی زنانه در فضایی سخت و مردانه
در ادامه فاطمه موسوی به فضاسازی داستان و نسبت آن با جنسیت نویسنده پرداخت و اظهار داشت: داستان معجزه معلق، داستانی زنانه در فضایی سخت و مردانه است و شاید بدین سبب گاهی از ظرافت های زنانه دور می شود. نویسنده در نگارش نخستین رمانش با جسارت سراغ سوژه ای رفته که احیانا خلق فضاهای جدید و مردانه اش برای نویسنده زن نامانوس باشد و الحق که در خلق این فضا و داستان هایش بسیار موفق عمل کرده است. این مسأله حتی در پرداخت به جزییات داستان نیز هویداست.
وی افزود: او قصه ای از منتهی الیه شهر تهران را برای مان روایت می کند. شاید خیلی از ما از کنار مکان هایی چون «آهن مکان» بی توجه عبور کرده باشیم و ندانیم در پستوهای مغازه های کوچک و بزرگ پر از آهن آلات آنچه می گذرد. قصه مردان ثروتمند زاغه نشینی که نمی دانند با ثروتی که به دست می آورند چطور میتوان زندگی کرد و تنها آنرا می اندوزند، بر سر تصاحبش بی رحمانه می جنگند و زیرورو می کشند و حتی دوستان قدیمی و فرزندان شان را نیز برایش قربانی می کنند. زندگی محقرانه شان همان جا بیخ گوش شان در بیغوله هاست و بعضی هم که به زن و فرزند می اندیشند، باز هم از وسوسه های دیگران برای مال اندوزی بیش تر حتی از راه ناصحیح در امان نیستند.
این منتقد اظهار داشت: نویسنده به خلق فضای دیگری دست می زند که از قضا آن هم مردانه است و مردانی در پشت نقاب خیرخواهی و توزیع بسته های معیشتی به سوداگری مشغولند؛ تره بار و قصه های آن و از قضا ماهنی ای که آهن مکان زندگی اش را نیست و نابود کرده به تره باری پناه می برد که مقرر است زندگی اش را گرفتار چالش های جدی و عمیق تری کند.
زنان در داستان ها به طور معمول نقش معشوقگی و مادرانگی دارند
سپس مرضیه نفری با اشاره به قهرمانان زن در داستان ها و معجزه معلق اظهار داشت: در بیش تر داستان ها رابطه زن و مرد برمبنای نقش جنسی مرد تعریف شده و مبتنی بر قدرت مرد است. مرد منجی است، سرپرست است، تامین کننده امنیت اجتماعی و اقتصادی است؛ اما در معجزه معلق ما با یک زن مواجهیم.
وی اضافه کرد: در قصه هایی که قهرمان زن است، الگو و چالش مبارزه پیروزی و کم تر دیده می شود. به ندرت تعقیب و گریز وجود دارد و به طور معمول شخصیت زن با آزمون طاقت و بردباری روبه رو است، اما در معجزه معلق ما با زنی مواجهیم که وارد قصه جنایی و معمایی، و تعقیب و گریز می شود. ماهنی منفعل نیست و می تواند نقش یک قهرمان را به خوبی بر عهده بگیرد.
این منتقد اظهار داشت: زنان در داستان ها به طور معمول نقش معشوقگی و مادرانگی را به عهده می گیرند. در این اثر نیز نویسنده با آنکه به عشق در رابطه پدر و مادر ماهنی یا ماهنی و همسرش اشاراتی داشته است، اما نقش معشوقگی زنان خیلی کم رنگ است. در حقیقت نقش مادرانگی پررنگ تر از همسری است.
وی اضافه کرد: در بیش تر داستان ها نقش مادری با فداکاری و ایثار هم راه است. در این داستان نیز ماهنی در نبود همسرش کنار فرزندانش می ماند، مادری می کند تا آنها کم ترین لطمه را در بحران های زندگی تحمل کنند. یکی از مهم ترین تعلیق های داستان پنهان کردن گدایی از بچه هاست. بچه ها نباید بفهمند ماهنی گدایی می کند و بدین سان زندگی را می چرخاند.
نفری اظهار داشت: در معجزه معلق با شکسته شدن کلیشه «زن مظلوم» روبه روییم. ماهنی با مشکلات و مسائل زیادی درگیر است، اما مظلوم نیست و تلاش می کند حقوقش را مطالبه کند. ماهنی خوب فکر می کند، حتی فکرهای فلسفی دارد و دوست دارد تا بن همه چیز را کشف کند، اما آن همه عزت نفس، فکر و اندیشه ناگهان چه می شود؟ نویسنده پیشینه ماهنی و حسن را به تصویر می کشد تا نشان دهد که گدایی موجب آرامش ماهنی است، اما خواننده به آسانی آنرا نمی پذیرد.
وی افزود: «جیمز اسکات بل» در کتاب «طرح و ساختار رمان» به الگوی «طرح آدم جدابافته» اشاره می کند. در این الگو شخصیت اصلی از هرگونه درگیری و رویارویی پرهیز می کند و نمی خواهد پای آرمان ها و اصول بزرگی بایستد. در حقیقت او ضد قهرمانی است که می خواهد در دنیای خود تنها بماند، اما حوادث به شکلی پیش می رود که او به ناچار به وسط معرکه کشیده می شود. او مایل نیست با جامعه دمخور شود و ترجیح می دهد طبق مرام خود زندگی کند. در معجزه معلق نیز ماهنی در آخر به دنیای خودساخته و منزوی اش برمی گردد، درحالی که مخاطب قبل تر کوشش های ماهنی در رابطه با ستار و مواجه اش با مرد زال را دیده است؛ بدین جهت قرار دادن ماهنی در دسته آدم های جدابافته کار ساده ای نیست و بنظر می رسد نتوان او را در این گروه تقسیم بندی کرد.
زبان محل اتصال مخاطب با اثر است
در ادامه معصومه امیرزاده نیز به زبان اثر پرداخت و اظهار داشت: زبان داستان محل اتصال مخاطب با اثر است. واژگان و محور هم نشینی آنها و ژرف ساختی که کلمات را در نسبتی نامرئی باهم قرار می دهد، پیشینه مطالعاتی نویسنده و خاستگاه اندیشه او را مشخص می کنند. شناخت حیثیت واژگان امکان به گزینی واژه را به نویسنده می دهد و لازمه این امکان، مطالعات وسیع نویسنده است. نثر در معجزه معلق پختگی و خامی توامانی دارد. البته منصفانه این است که بگوییم پختگی بر خامی فائق آمده است.
وی افزود: از حیث پختگی اثر می توان به این خاصیت ها اشاره نمود که شامل ترکیب های خودساخته: غمزه های غربتی؛ تک جمله های دارای ضربه: آدم که نمی فهمد کی دیوانه می شود؛ انتخاب واژگان متناسب با اتمسفر اثر؛ استفاده از ضرب المثل در دیالوگ ها و ساخت گونه‌ی روایی شخصیت به وسیله‌ی آن ها: همش فکر شغال مستی نباش است. با اینحال هم چنان که مشعوف پختگی زبان اثر می شویم، عدم رعایت برخی نکات، نثر را از یکه تازی می اندازد. بطور مثال
۱. تکرار افعال: دهانش باز مانده بود و کجاها را سیر کرده بود به خاطر نداشت. کفش توی پایش آش ولاش شده بود و زمان از دستش در رفته بود. کله‌ی بامداد از خانه زده بود بیرون و حالا وسط چهارراه بود؛ ۲. اطناب بوسیله واو عطف در کلمات مترادف؛ ۳. مغلق گویی در محل اظهار نظرهای راوی؛ ۴. بیرون زدگی برخی واژگان از بافتار متن: تیک عصبی، مربوط، استرس و ۵. استفاده از توصیف ها و تصویرسازی های تکراری: دلش دریای شوری بود که آرام و قرار نداشت. اختیار ازکف داده و طوفان زده است.
این منتقد اظهار داشت: با تمام این احوال نثر مطهری راد متکی به پرخوانی او و آشنایی اش با ساحت های متنوعی، ازجمله فلسفه و فلسفیدن است. همین طور پشتوانه پژوهشی اثر قابل تأمل است.
ماجراهای فرعی قصه، پروارتر و متکثرتر از خط اصلی پیرنگ شده اند
در ادامه سمیه عالمی به شروع رمان اشاره نمود و اظهار داشت: در گشایش داستان با زنی میان سال مواجهیم که سرگشته رسیده به میدان تره بار، جایی در غرب تهران. هنوز وضعیت و موقعیت وی در زمان حال را نیافته ایم که نویسنده در صفحه دوم داستان را در زمان به عقب می کشاند و می رساند به تبریز و کودکی شخصیتی که هنوز از آشنایی با او یک صفحه نگذشته است. بنظر می رسد که نخست داستان باید به وضع پایدار کیستی شخصیت و چیستی عدم تعادل اولیه می رسید و بعد به عقب برمی گشت. این مسأله اسباب سردرگمی مخاطب در تعریف نسبت خودش با شخصیت و جهان داستان شده است.
وی افزود: ماجراهای فرعی قصه، پروارتر و متکثرتر از خط اصلی پیرنگ شده اند و اتصال آنها به خط اصلی گاهی محقق شده و گاهی نه، ولی هر جا که این مهم پرقوت اتفاق افتاده، منطق حوادث پشت سرهم تولید شده است.
این منتقد اظهار داشت: از آنجاکه هم نویسنده در نثر قدرتمند است و هم داستان پرماجرا، تصاویر و توصیفات از عینی بودن به سمت ذهنی شدن رفته اند و همین نثر را به سمت روایت برده است. بدین سبب نویسنده از چهره دادن و تصویرسازی عبور کرده و به گفتن و گذشتن از صحنه ها و شخصیت ها کفایت کرده است.
وی اضافه کرد: حسن، برادر ماهنی که نقش و تأثیر مهمی بر شخصیت او دارد بسیار مهم می باشد، ولی روایی شدن اثر فرصت ساخته شدن شخصیت او را از داستان گرفته است. حسن فقط در شروع و پایان داستان حضور دارد، بدون این که ساخته شود و تأثیر و تأثر او و ماهنی بر هم در داستان به کار بیاید. او با شهادت از داستان حذف می شود، ولی به نظرم باید می بود و در چنین موقعیتی به چالش کشیده می شد. چنین شخصیتی باوجود داشتن ظرفیت بسیار، در داستان معلق مانده است.
شروع داستان، پرکشش و جذاب است
در ادامه عذرا موسوی نیز ضمن تأیید نکات منتقدان اظهار داشت: شروع داستان، پرکشش و جذاب است. سرگردانی ماهنی در شلوغی خیابان و میدان تره بار و دودو زدن چشم هایش بدنبال آدم ها و صحنه هایی که انگار تابه حال نمی دیده، آغازی تصویری و پرتعلیق برای داستان ساخته؛ آن چنان که خواننده کنجکاو است تا علت این سرگردانی و پریشانی را کشف کند. رفته رفته صحنه روشن می شود و خواننده درمی یابد آن چه ماهنی را وادرا به گدایی کرده، پریشانی ای است که از غیبت همسرش و قبل از آن از دست رفتن سرمایه‌ی یک عمر زندگی به واسطه‌ی نزول پول رخ داده است.
وی اضافه کرد: رحمان که بعد از یک عمر زندگی عزتمندانه در ازای چک های پرداخت نشده، خانه و مغازه اش را به عمران باخته، فردای اسباب کشی به آپارتمان خالی و کوچک یک دوست قدیمی، به سرش می زند و سر از تیمارستان درمی آورد. بنظر می رسد مسأله داستان همین غیبت و نبودن مرد است؛ مردی که همسر، پدر و تکیه گاه خانواده است.
این منتقد اظهار داشت: نویسنده در صفحه ۲۱۱ بر این نکته تاکید می کند و می گوید: جای خالی یک مرد جای خالی نبود، خندقی بود که دورش را گرفته و راه پیش و پسش را بسته بود. مادرش گفته بود خانه بی مرد سقف ندارد. خانه ای که سقف نداشت باید جلوی درش تنبان مردانه آویزان کرد تا باد و بوران هوس دست درازی به خشت و خاکش نکند.
وی اضافه کرد: مخاطب در همان مواجهه اول تصور می کند که با «جای خالی سلوچ» دیگری روبه روست و این دفعه «مِرگان» مقرر است در قامت ماهنی بدنبال مردش بگردد و تبعات بی مردی را در زندگی اش ببیند و بار آنرا به دوش بکشد. ولی وقتی سند خانه و مغازه برمی گردد و خیال ماهنی از دخل وخرج زندگی راحت می شود، وقتی رحمان به تبریز می رود چون برای همه بهتر است و سولماز از ماندن در تهران خوشحال می شود چون اگر قرار بود به تبریز برگردند دق می کرد، وقتی ماهنی و بچه ها هر دو ماه یک دفعه سری به رحمان می زنند بی آنکه دخترها حرفی با او داشته باشند، همه چیز از دست می رود. برای ماهنی خانه موضوعیت دارد. برای او معنای خانه با خانواده برابر نیست. همین که خانه باشد کافی است؛ حتی اگر سقف نداشته باشد. همین می شود که هیچ اتفاق درونی ای رخ نمی دهد.
موسوی اظهار داشت: در آخر داستان، همه آدم ها همان جا هستند که در شروع داستان بوده اند. ماهنی هم چنان تکدی می کند؛ چون آرامشش را در این کار می یابد و رحمان هم چنان در آسایشگاه است؛ چون خانواده به آسانی به نبودنش عادت می کند. همین می شود که ماهنی به رحمان می گوید: «این چه سرنوشتی بود که همه چی رفت و برگشت به جز تو؟» (صفحه ۲۸۷)
وی اضافه کرد: نویسنده با صبر و حوصله و با بوجودآوردن جاذبه داستان را شروع می کند، با دهن گرمی و سر صبر آنرا ادامه می دهد و ناگهان در طول چند صفحه، طومار همه چیز را می پیچید و تکلیف همه‌ی شخصیت ها و ماجراها را به خوبی و خوشی مشخص می کند. بنظر می رسد که نویسنده دوست داشته زودتر تکلیف خودرا با اثر مشخص و مخاطب را با دل گرمی و خوش حالی از پای اثر بلند کند.
ساخت شخصیت باید بطورکامل در امتداد درون مایه داستان باشد
در ادامه فاطمه نفری با اشاره به درباره ی شخصیت ماهنی و نسبت آن با درون مایه اظهار داشت: اگر تصمیم پایانی ماهنی را به پای ایستایی شخصیت بگذاریم، با بررسی عملکرد وی در موقعیت های داستان؛ خصوصاً در مقابل افرادی مثل ستار، با عملکرد و گفتمانی بطورکامل متخالف روبه رو می شویم که نه فقط شخصیت را غیر قابل باور می کند، که در ادامه محتوا را نیز گرفتار خلل می کند. برای اینکه ساخت شخصیت باید بطورکامل در امتداد درون مایه‌ی داستان باشد و این کنش ها و واکنش های شخصیت است که محتوای داستان را می سازد.
وی اضافه کرد: گدایی پایانی ماهنی، داستان را به لحاظ معنا گرفتار خسران می کند؛ برای اینکه شخصیت را در همان نقطه‌ی آغازین نگه می دارد. از طرفی داستان بین «داستان شخصیت» و «داستان موقعیت» معلق مانده است. شاید نویسنده قصد داشته با قرار دادن ماهنی در موقعیت نمادین گدایی، او را محتاج عشق، محبت، عاطفه و خانواده نشان دهد و یا به انسان هایی اشاره کند که از چاله‌ی عادت ها درنخواهند آمد؛ اما اگر این معانی مدنظر است، پس چطور میتوان تفکر و دیالوگ های ماهنی با شخصی مثل ستار را توجیه کرد؟ آنجا که هم چون مادری تحصیل کرده، قدرتمند و دنیادیده، او را به بزرگ شدن امر می کند و می گوید که باید رنج ها را بپذیریم و از پس زایمان خودِ واقعی مان بربیاییم.
این منتقد اظهار داشت: در این نقطه صدای نویسنده بطورکامل رسا به گوش می رسد و دیالوگ ها از دهان شخصیت بیرون می زند؛ برای اینکه این گفتمانِ مقاومت و جنگندگی بطورکامل با عمل ماهنی (رد کردن پیشنهاد کار در آرایشگاه و انتخاب باردیگر گدایی) در تضاد است. با کنکاش پیرنگ، شخصیت پردازی و محتوا بنظر می رسد ضعف همه این موارد، ریشه در ضعف ایده اولیه داستان دارد. ایده اولیه «گدایی کردن ماهنی در بحران های زندگی اش» توان بدنبال کشیدن این داستان پرحادثه را دارا نیست. هر ایده ای ظرفیتی دارد که اگر به آن توجه ویژه نشود، حتی بهترین داستان ها و بی نقص ترین پیرنگ ها را گرفتار ضعف علی و معلولی می کند و به تبع، شخصیت و محتوا نیز گرفتار نقصان می شود.
نویسنده با رجوع به گذشته قسمتی از درماندگی ماهنی را برای رفع تنگناهای اقتصادی چاره می کند
فاطمه موسوی نیز به پیرنگ داستان اشاره ای کرد و اظهار داشت: نویسنده با طرح یک روان بنه و نقب به گذشته اهتمام در توجیه کار ماهنی آن هم بعد از قریب به چهل سال دارد. کاری که در گذشته به عشق ایفای یک نقش به تشویق برادرش انجام می شده، ولی حالا مقرر است با رجوع به گذشته، قسمتی از درماندگی ماهنی را برای رفع تنگناهای اقتصادی چاره کند. تا این جای قصه شاید از نظر خواننده توجیه داشته باشد. اما زن قدرتمندی که در فصل نهم کتاب می بینیم، زن گدایی کردن نیست؛ چونکه گدایی از عجز و تن پروری و میل به اندوختن ثروت بی هیچ تلاشی سرچشمه می گیرد. وی در نهایت تعجب خواننده، به ادامه کارش اصرار می ورزد و حتی زمانی که زندگی اش سامان می یابد بی هیچ توجیه منطقی به کار خود ادامه می دهد.
وی افزود: از جانب دیگر ماهنی زخم خورده مظلوم که خود قربانی ظلم است، در مقابل ظلم های مهندس با علم به این که او چه می کند سکوت کرده و حتی از او حمایت می کند. از جانب دیگر معین نیست که مهندس چرا بدون دلیل و چشم داشت این همه با ماهنی راه می آید و حتی به قول خودش مکانی را برای گدایی در اختیار او می گذارد. هرچند این ها تنها سؤال های بدون جواب داستان نیستند.
این منتقد اظهار داشت: برای مثال، کارگر افغانستانی که در میانه دزدی رسیده و به عمران خان زنگ زده، در این فاصله چه کرده؟ آیا بطورمثال نمی توانسته فریاد بزند و دیگران را خبر کند؟ یا اگر مرتضی همانطور که ستار می گوید آنقدر پولدار است که می تواند نصف تهران را بخرد، چرا خود درگیر این دزدی می شود و با داشتن این همه عمله آنان را درگیر این ماجرا نمی کند؟ ستاری که در شرق تهران و بیغوله ها زندگی می گذراند، به ناگاه چطور از میدان تره باری که ماهنی در آن تکدی گری می کند، سر در می آورد. بنظر می رسد که هرچقدر که موقعیت پردازی های پی درپی به پیشبرد داستان کمکی نمی کنند، در عوض تصادف ها در روند داستان تأثیرگذارند. مرگ عمران خان، ابطال وکالتنامه، مغازه ای که معامله شده اما توسط عمران خان به نام مشتری نشده و پیدا شدن سروکله ستار همچون ماجرهای تصادفی و مؤثر در پیشبرد داستان هستند.
یکی از عدم تعادل های داستان، بیماری رحمان و انتقال او به آسایشگاه است
در ادامه مرضیه نفری نیز بحث پیرنگ را دنبال کرد و اظهار داشت: یکی از عدم تعادل های داستان، بیماری رحمان و انتقال او به آسایشگاه است. چرا رحمان درمان نمی شود؟ آیا بیماری او پیشینه ای داشته؟ ما چیز زیادی از بیماری او نمی دانیم، ولی چندان باورپذیر نیست مردی که در داستان به تصویر کشیده شده است، ناگهان راهی آسایشگاه شود و حتی پس از برطرف شدن مشکلات هم درمان نشود یا این که کم ترین بهبودی ای حاصل نشود. اگر نویسنده اطلاعات بیش تری از بیماری رحمان به خواننده می داد، باورپذیرتر می شد.
وی افزود: ماهنی در صفحه ۱۵۱ می گوید: «جای رحمان تبریز نیست»، اما در آخر داستان رحمان در آسایشگاه تبریز است و ماهنی و دخترها در تهران. چرایی کار معین نیست و این از زن ایرانی؛ خصوصاً زن ترک زبان خیلی بعید به نظر می آید. همین طور گاهی علت رفتارهای ماهنی معین نیست و خواننده را سردرگم می کند. بطورمثال در صفحه ۱۹ می خوانیم: «روی سر بلند کردن نداشت. اگر ولش می کردند می خواست مثل بچه ها چهاردست وپا زیر میز برود. کاش بهش می گفتند دیوانه.
این منتقد اظهار داشت: درحالی که تعدادی از حرف های ماهنی با رفتار و طبقه‌ی اجتماعی وی در تضاد است. گویی نویسنده حرف های خودرا در دهان ماهنی گذاشته است. کتاب سازی اثر نیز خوب بوده است. طرح جلد و صفحه آرایی زیبایی دارد. ۴۴ فصل کوتاه همراه با سفیدخوانی سبب شده تا مخاطب ۲۹۳ صفحه را به آسانی بخواند.
پیرنگ معجزه معلق به بلوغ نرسیده است
در ادامه معصومه امیرزاده با اشاره به موضوع پیرنگ اظهار داشت: می توان اظهار داشت که پیرنگ به بلوغ نرسیده است و ماهنی در محل خروج از داستان، تغییر دراماتیک محسوسی ندارد. تکلیف قسمتی از حرکت عرضی پیرنگ مانند چرایی ترحم مهندس به ماهنی، اتفاقات خانه‌ی ماهنی، شهادت حسن و... تا پایان داستان معلوم نیست. خرده داستانها در نسبت با پیرنگ اصلی پرتراکمند و به علت اتصال سست به پیرنگ اصلی بصورت صحنه هایی مبهم رها شده اند.
وی اضافه کرد: نکته دیگری که توجه را جلب می کند، بی صورت بودن شخصیت ها و عاری بودن و یا کم بودن شخصیت اصلی از نشانگان جنسیتی است. با تمام چشم گیری گشایش داستان از حیث تصویرپردازی، در ادامه متن به سمت روایت می رود و حتی در بخشهایی بااینکه توانایی نویسنده در تصویرپردازی به خوبی مشخص است، اما نویسنده از این توان خود بهره نمی گیرد. با این وجود معجزه‌ی معلق نشانه‌ی هروله‌ی نویسنده در ضمن سالهای متمادی در جهان ادبیات است.
این منتقد اظهار داشت: با این اثر نمی توان مانند کار اول یک نویسنده برخورد کرد؛ بلکه به مثابه «موی اندر شیر پاکان زود پیدا می شود»، به علت درخشش های متنوع، منتقد را متوقع می کند. امیدوار هستم در آینده‌ی نزدیک آثار دیگری از این نویسنده‌ی خوش آتیه و اهل اندیشه بخوانیم.
پای منطق داستان در معجزه معلق می لنگد
در ادامه عذرا موسوی با اشاره به پیرنگ داستان اظهار داشت: پای منطق داستان می لنگد. بنظر می رسد علاقه مندی نویسنده به خلق داستانی معمایی سبب شده تا نویسنده در اطراف یک شخصیت معمولی که تا قبل از رخ دادن عدم تعادل در قصه اش یک زندگی ساده با فراز و فرودهای معمول داشته، شماری از معماهای ریز و درشت را طراحی کند. آن چنان که ماهنی دو بار تا پای کشته شدن پیش می رود، وقوع دو قتل را در اطراف خود تجربه می کند و شاهد اتفاقات و بِزه های عجیب وغریبی می شود که در زیر پوست شهر درحال وقوع است.
وی اضافه کرد: اولین معما، کارهای مخفیانه و زدوبندهای مفسدانه مهندس است که بذرش از شروع داستان کاشته می شود. ولی ازآنجاکه که راوی، ماهنی است و اطلاع مخاطب از چندوچون ماجرا نتیجه فالگوش ایستادن ها و شنیده های پراکنده ماهنی است، تا پایان داستان سربسته و گنگ باقی می ماند و عاقبت با کشته شدن شریک مهندس مختومه می شود. تلاش ترشی فروش برای کشاندن ماهنی به خانه اش و حمله مرد زال به ماهنی و درگیری تا پای جان، دکه مرموز ته بازارچه، قتل عمران و دست داشتن مرتضی در ماجرا، اتفاقاتی که در خانه‌ی شهر ری رخ می دهد و حبس شدن و رفتن تا پای مرگ ماهنی، حوادث پیرامون ستار و... همگی ماجرا را پیچیده و پرابهام کرده و اسباب کلافگی مخاطب را از فهم ناقص وقایع فراهم می آورد.
این منتقد اظهار داشت: به نظرم اگر نویسنده به همان حادثه قتل عمران که در ارتباط مستقیم به مسائل ماهنی است اکتفا می کرد، هم در روند منطقی داستان مؤثر بود و هم داستان را خواندنی تر و باورپذیرتر می کرد.
میانه داستان ضرباهنگ تندی به خود می گیرد
در ادامه فاطمه موسوی به بررسی ضرباهنگ داستان پرداخت و اظهار داشت: ابتدای داستان کند، گنگ و مبهم است و خواننده را خسته می کند، اما از میانه داستان آنچنان ضرباهنگ تندی به خود می گیرد و وقایع مهم و چالش های جدی پشت هم ردیف می شوند که فرصت تنفس و تفکر را از خواننده می گیرند و ذهن او را خسته می کنند؛ آنقدر که با چینش آخرین ماجرای داستان، خواننده با خود می گوید: آه! باز هم؟
وی افزود: هرچند که نمی توان منکر کشش داستان و میل خواننده برای ادامه آن شد، اما شاید بهتر بود که نویسنده پس از وقوع هر ماجرا ضرباهنگ داستان را کنترل کرده و اندک مجالی به خواننده می داد. البته در این بین ضرباهنگ داستان با زبان فاخر آن نسبت عکس دارد؛ یعنی زمانی که داستان کند پیش می رود، میزان به کارگیری کلمات و جملات زیبا و تشبیهات بکر بیش تر است و زمانی که داستان ضرباهنگ تندی به خود می گیرد، میزان استفاده از این عبارات و کلمات کم تر می شود.
قصه در شهر بی هویتی مثل تهران روایت می شود
در ادامه عالمی در قسمتی از سخنانش به جغرافیای اثر توجه کرد و اظهار داشت: نکته بعدی جغرافیای اثر است. قصه در شهر بی هویتی مثل تهران روایت می شود. گم شدن مرزها، شخصیت ها و لحن ها در چنین شهری پذیرفتنی است و چه بسا با حواس جمعی نویسنده می توانست در خدمت پیرنگ و داستان قرار بگیرد.
وی اضافه کرد: نویسنده اصرار دارد بگوید که این آدم ها ترک زبان و اهل تبریزند. حتی آنا در تمام داستان به ترکی حرف می زند، ولی بنظر می رسد غیر از این که گفته شود تبریز شهر بی گداست و این ها در چنین شهری تبدیل به گدا شده اند، اثر نسبت معناداری با تبریز و آذربایجان ندارد. ماهنی می توانست در هر شهر دیگری با چنین طرحواره ای تبدیل به زن گدای امروزی شود؛ بدین سبب می توان به آسانی فرش تبریز را از زیر گدای داستان کشید.
این منتقد اظهار داشت: از آنجاکه نسبت دقیقی بین جغرافیا و پیرنگ برقرار نیست؛ پس استفاده از زبان ترکی -چه در قالب گفت و گو و چه مَثل و شعر- منتفی به انتفاع موضوع است و خواننده را وا می دارد که از شعرها و گفت وگوهای ترکی عبور کند و این پرش یعنی این زبان و مکان نتوانسته کارکردی برای داستان داشته باشد.
وی گفت و گو را با بحث درباره ی ساختار و محتوای اثر ادامه داد و اظهار داشت: ایده اولیه داستان محل تأمل است. این که زن داستان می تواند کاری را که از مادرش آموخته و خوب از پسش برمی آید رها و گدایی را انتخاب نماید و این که جامعه با چنین آدمی چطور تا می کند، جهان پرقصه ای است، اما این ایده در پردازش گرفتار نقصان است و منجر به خلق شخصیت تأثیرگذار و ماندگار نمی گردد.
عالمی اظهار داشت: شخصیت ها و عمل شان در موقعیت های خاص در ذهن نمی مانند. نویسنده آدم هایی را وارد داستان می کند و برای هرکدام نشانه هایی طراحی می کند، مثل چادری بودن ماهنی، محجبه بودن زن مهندس که انگار آدم درستی نیست، منش مهندس و اشارت ها به جنگ و انقلاب، اما این ها در داستان عمق پیدا نمی نماید. آیا نویسنده بنا دارد ماهنی یا زن مهندس را از بخش سنتی جامعه بداند که آنها را چنین ساخته یا قصد دیگری دارد؟ بنای نویسنده بر مسکوت گذاشتن و عبور کردن است.
وی اضافه کرد: از معجزه معلق صدای نقد را دریافت می کنم. معلوم است که نویسنده به چیزی اعتراض دارد، اما این ها فقط در مقام گفتن و گذشتن باقی می ماند، ساخته و تبدیل به نشانگان داستانی نمی شود تا در ذهن مخاطب راه خودرا برود. درحالی که بناست رمان با ترسیم مواجهه‌ی شخصیت ها با موقعیت ها و کشمکش ها تأملات خودرا بازنشر کند.
این منتقد در آخر اظهار داشت: درونمایه لرزان است و به چند جهت می زند؛ بدین سبب نمی تواند تصویر کلی و کاملی ارائه نماید. داستان این انتظار را در مخاطب به وجود می آورد که با اثری روان شناختی روبه رو است، اما به موضوعات سیاسی و اجتماعی هم نقب می زند. خیلی از بحران های یک سرزمین، جغرافیا یا خانواده می تواند برآمده از طرحواره هایی باشد که جغرافیا، شرایط تاریخی و اجتماعی به آنها تحمیل کرده است؛ بدین سان معجزه معلق می توانست یک درام روان شناختی با سایه ای از تاریخ و جغرافیا باشد.
منبع: پرسی بلاگ
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب