باید و نبایدهای شعر زندگی محور نقش سنایی در توجه شعر فارسی به زندگی
به گزارش پرسی بلاگ، محمدکاظم کاظمی می گوید نخستین شاعری که مسایل زندگی را وارد شعر می کند، سنایی است و اگر سنایی نبود، شعر ما تا این مقدار رشد نمی کرد.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ جواد شیخ الاسلامی: طی سالهای اخیر جوایز ادبی، کنگره ها و جشنواره های ادبی بسیاری با موضوعات ملی، میهنی، دینی، انقلابی و مقاومت برگزار شده و می شود. یکی از عناوینی که در جشنواره های شعر تنوع و تکثر زیادی دارد، شعر اجتماعی و سیاسی است. در حالیکه شعر اجتماعی و سیاسی یکی از گونه های مهم شعر انقلاب شمرده می شود، کمتر در رابطه با خود این شعر و خصوصیت های آن صحبت می شود.
به بهانه سال جدید و شروع دور جدید برگزاری جشنواره های شعر، سراغ محمدکاظم کاظمی رفتیم تا در رابطه با شعر اجتماعی و سابقه آن در تاریخ ادبیات فارسی گفتگو نماییم.
در ادامه متن مشروح این گفتگو را می خوانید؛
* آقای کاظمی چگونه شعر اجتماعی بگوییم؟
ن پیوند می تواند دو شکل داشته باشد؛ یکی بهره برداری شعر از زندگی ما و دیگری پرداختن به زندگی در شعر. البته سوالات زیادی در این زمینه وجود دارد. مثلا این که چه وجوه و شئونی از زندگی در شعر قابلیت بیان دارد؟ آیا میتوان همه وجوه آنرا به صورت مساوی بیان کرد؟ برای روایت این وجوه از زندگی در شعر، از لحاظ زبان و تخیل و دیگر عناصر شعر باید چه کارهایی بکنیم؟ این سوال هم مطرح است که «زندگی ما» چه تعریفی دارد؟ ما زندگی خودمان را درنظر داریم یا جامعه را؟ شعرمان را باید چقدر شخصی و چه مقدار اجتماعی بسازیم؟ آیا راهی بین اینها وجود دارد که شعر ما هم اجتماعی شود و هم شخصی؟ در رابطه با هرکدام از این سوال ها میتوان به تفصیل صحبت کرد.
* بگذارید از اینجا شروع نماییم که نخستین نشانه های حضور زندگی و مسایل آن در شعر، توسط چه شاعری در شعر فارسی صورت گرفت؟
شعر فارسی در طول دوران گذر خودش ارتباط یکسانی با زندگی نداشته است. یعنی در یک دوره هایی شعر فقط در خدمت بخشی از وجوه زندگی بوده است. در یک دوره هایی با وجوه دیگری از زندگی ارتباط دارد، در یک دوره هایی با وجوه دیگری از زندگی ارتباط دارد. و شاید بتوانیم بگوییم در عصر حاضر وجه های مختلف زندگی بیشتر در شعر دیده می شود.
شما مثلا شعر سبک خراسانی را ببینید که از نظر زمانی در دوره سامانی و غزنوی می گذرد؛ شعر این دوره شعری است که بیشتر ستایش و مدح در آن می بینیم و از زندگی مردم و یا حتی زندگی شاعر در آن خبری نیست، مگر آن قسمتی از زندگی او که ارتباط پیدا می کند با زیست درباری او. شاعر بعضی وقت ها از زندگی هم می گوید، منتها از زندگی که با زیست درباری خودش درگیر است. از زندگی جامعه به طور عمده خبری در شعر شاعران این دوره نیست.
حتی از زندگی آن ممدوح که شعر برای او سروده می شود هم خبری نیست. شاید بتوانیم بگوییم نخستین شاعری که مسایل زندگی را وارد شعر می کند، سنایی است؛ پس از سنایی، ناصر خسرو است و فردوسی هم بشکلی دیگر همین کار را می کند. فردوسی زندگی کهن ما را باردیگر در پیش چشم ما قرار می دهد، سنایی زندگی و تجربه های زندگی و انتقادهایی که نسبت به این مورد دارد، و ناصرخسرو هم هم زیست شخصی خودش را بیان می کند و هم زیست اجتماعی را. پس از آن البته زندگی در شعر بیشتر پررنگ است. در شعر مولانا و شعر سعدی و آن همه حکمت هایی که در کارش بخصوص در بوستان، نهفته است. در شعر حافظ بسیاری از وجوه زندگی یک شکل نمادین پیدا می کند.
* ما چگونه می توانیم عناصر مقطعی زندگی را عمومیت ببخشیم؟
بگذارید سوال شما را تکمیل کنم؛ چه کار نماییم که شاعر از زندگی خودش بگوید ولی به زندگی عموم مردم هم بپردازد؟ چگونه می شود از زندگی یک دوره بگویی ولی به زندگی دوره های دیگر بپردازی؟ شعر مکتب هندی مقداری بیشتر به زندگی نزدیک می شود.
به جهت این که هم شاعران از سطح جامعه هستند، هم دغدغه هایی که دارند به مسایل معمول زندگی انسان ها ارتباط بیشتری پیدا می کند. مثلا وقتی صائب می گوید «دست طمع که پیش کسان می کنی دراز / پل بسته ای که بگذری از آبروی خویش». یک تجربه زندگی را بیان می کند. یا حتی بیشتر؛ «فکر شنبه تلخ دارد جمعه اطفال را / عشرت امروز بی اندیشه فردا خوش است». در دوره وقوع، پیش از مکتب هندی، یک اتفاقی می افتد و شعر به ناگاه به تجربه های زندگی نزدیک می شود. دوره وقوع به یک معنا یک دوره درخشانی در شعر ماست که شاعران از اتفاقات معمول زندگی و تجربیات معمول زیسته صحبت می کنند.
به نظرم دوره وقوع از این جهت خیلی می تواند قابل تأمل باشد. به سبب این که شاعر از آن چیزهایی که در مناسبات عاشقانه برای آدم ها اتفاق می افتد و به شکلی مردم آنها را زندگی کرده اند، صحبت می کند. «نترسیم با غیر اگر خو کنی / تو با ما چه کردی که با او کنی؟».
* نقش مکتب وقوع در توجه شعر فارسی به زندگی چیست؟
دوره وقوع در شعر فارسی یک دوره بسیار درخشان است. اگر ما خواسته باشیم رد پای زندگی را در شعر فارسی جستجو نماییم، به سراغ کدام شاعران باید برویم؟ یک دسته از شاعران همین شاعران مکتب وقوع هستند. می گوید «بیماری من چون سبب پرسش او شد / می میرم از این غم که چرا بهترم امروز».
چیزی که برای آدم ها زیاد اتفاق می افتد؛ وقتی که بیمار می شوی و دیگران احوالت را می پرسند، تو از یک جهت خوشحال هستی که همین بیماری بهانه ای برای احوال پرسی شده است. شعر مکتب هندی هم همان گونه که اشاره کردم، تجربه ها و مسایل زندگی در آن پررنگ است.
درباره شعر معاصر که می توانیم بگوییم یکی از محورها و مانیفست های اصلی شعر امروز همین است که شاعر بیشتر از مسایل زندگی و اجتماع بگوید. احمد شاملو شعری دارد به نام «شعری که زندگی است». به نظرم بد نیست دوستانی که می خواهند در رابطه با ارتباط شعر و زندگی بیشتر تأمل کنند، این شعر را بخوانند.
می گوید «موضوع شعر شاعر پیشین / از زندگی نبود / در آسمان خشک خیالش او / جز با شراب و یار نمی کرد گفت وگو». ولی من امروز از زندگی می گویم؛ او از مسایل عرفانی می گفت در حالیکه دیگران یک دست جام باده و یک دست زلف یار مستانه در زمین خدا، یعنی زمین قدرت ها و حکومت ها و… رقص می کنند. شاملو می آید از مسایل شخصی خودش می گوید. شعرش در واقع یک نقدی است بر شعر قدیم ما؛ از این منظر که می گوید من آمده ام و شعر را وارد زندگی کرده ام.
همراه شعر خویش
هم دوش شن چوی کره ای
جنگ کرده ام.
یک بار هم «حمیدی» شاعر را
در چند سال پیش
بر دار شعر خویشتن
آونگ کرده ام...
منظور شاملو مهدی حمیدی شیرازی است که شاملو با او چالش خیلی تندی دارد. حمیدی شیرازی شعری به نام «از خون و ماتیک» دارد که می گوید «گر تو شاه دخترانی، من خدای شاعرانم» که بعد شاملو می آید و جواب می دهد و می گوید تو به چه دردی می خوری؟ خدا بودن تو برای شاعران چه نفعی دارد؟ تو بیا از زندگی بگو.
* شعر بازگشت را چطور ارزیابی می کنید؟
در دوره بازگشت، اواخر حکومت افشاریّه تا آغاز نهضت مشروطیّت، شعر ما از تجربه های زندگی حالی است. «مردان خدا رده پندار دریدند / یعنی همه جا غیر خدا هیچ ندیدند» که اتفاقاً این شعر خیلی معروفی از فروغی بسطامی است و از شعرهایی است که جنبه کاربردی بیشتری دارد. غیر از این وقتی شعرهای او را نگاه نماییم می بینیم چیزی از زیست دوره قاجاری در شعر فروغی بسطمی نیست. اگر هم چیزی از عناصر زیسته وجود داشته باشد، از زندگی حافظ و سعدی کپی برداری شده است. یعنی همان کلمات رایج در شعر سعدی و حافظ را بهره برده است.
* اشاره ای داشتید به نقش سنایی در شعر زندگی محور. از سنایی مثال هم می زنید؟
بله. من خواستم تحولات شعر قدیم را در نسبت با زندگی بیان کنم و بگویم که در این میان شعر چند شاعر قابل توجه است. یکی از آنها سنایی است که شعرش خیلی برخوردار از مسایل زندگی است.
خانه خریدی و ملک باغ نهادی اساس
خانه به قول ربا باغ به سود غله
فرش تو در زیر پای اطلس و شعر و نسیج
بیوه ی همسایه را دست شده ابله
او همه همه شب گرسنه، تو ز خورش های خوب
کرده شکم چارسو چون شکم حامله
مال یتیمان خوری پس چله داری کنی
راه مزن بر یتیم دست بدار از چله
گر بخوری شکر کن ور نخوری صبر کن
پس مکن از کردگار از پی روزی گله
چند شوی ای پسر از پی این لقمه چند
همچون خران زیر بار همچو سگان مشغله
دامن توحید گیر، پند سنایی شو
تا که بیابی به حشر زآتش دوزخ یله…
فکر نمی کنی این شعر در دوره غزنوی سروده شده باشد. این نوع شعر و این تجربه ها واقعا پرارزش است و واقعا سفارش می کنم کسانیکه می خواهند شعرشان زنده باشد و از محیط اجتماعی و زندگی و تجربه ها حرف بزند، قصائد سنایی و خاقانی را بخواند. خیلی به آدم جهت می دهد و برای درگیر شدن با جامعه و مسائلش انرژی می دهد.
بعضی بیت های قصیده «ای خداوندان مال الاعتبار الاعتبار» که انگار برای همین زمانه امروز گفته شده است. خاقانی به سبب بعضی تجربه هایی که در زندگی دارد، حرف های زیادی در شعر برای گفتن دارد؛ تجربه مرگ فرزندش و یا تجربه چالش هایی که با آدم ها دارد، سبب شده که زندگی در شعرش حضور پررنگی داشته باشد. می بینید در بعضی شعرها که در استقبال و تقلید از سنایی در پند و حکمت گفته، آدم چقدر یاد چیزهایی می افتد که خودش یک روزی تجربه کرده است.
* یکی از جلوه های حضور زندگی در شعر، استفاده از عناصر موجود در زندگی مردم است؛ چیزی که شما از آن تعبیر به «مردم گرایی در شعر» می کنید. استفاده از مردم گرایی چقدر در زندگی محور شدن شعر به شاعران کمک می کند؟
سوال شما را با یک مثال پاسخ می دهم. وقتی ما بچه بودیم، امکانات اسباب بازی مثل امروز نبود. اسباب بازیهای ما غالباً دست ساز بود و خودمان می ساختیم. آنهائی که دختر بودند عروسک درست می کردند، ما پسرها هم اگر تفنگ درست می کردیم با چوب درست می کردیم. یا مثلا ترازو می ساختیم و با آن دکان داری می کردیم.
جالب این که من همیشه فکر می کردم این فقط تجربه ما بوده است که نارنج را نصف می کردیم، میوه داخلش را مصرف می کردیم تا پوستش بماند، بعد همین پوست ها را به نخ می بستیم و با آن ترازو درست می کردیم. خاقانی می گوید «خاقانیا خسان که طریق تو می روند / زاغ اند و زاغ را روش کبک آرزوست / بس طفل کآرزوی ترازوی زر کند / نارنج از آن خورَد که ترازو کند ز پوست» و بیت آخر «گیرم که مارچوبه کند تن بشکل مار / کو زهر بهر دشمن و کو مهره بهر دوست». باز می بینی از کلمه «مهره مار» بهره برده که تا امروز هم رایج است.
خاقانی از این جهت خیلی غنیمت است و میتوان شعرش را مورد مطالعه جدی قرار داد. دیگر شاعران بزرگ فارسی هم همینطور هستند. مولانا در مثنوی چقدر مفصل به زندگی پرداخته است. سعدی و حافظ و بیدل و صائب و برخی از شاعران دیگر هم شعرشان خیلی برخوردارست از عناصر محیط و زندگی. باید شعر این شاعران را از این دریچه خواند و درس گرفت.
* شما در یکی از کارگاه هایتان به نام «شعر و زندگی»، گفته اید شعر فارسی بدون سنایی این مقدار رشد نمی کرد. درست است؟
بله. چون جو عمومی شعر فارسی در دوره سنایی تا حد زیادی شعر مدح و ستایش و درباری است. بعضی رگه هایی از حکمت هم دیده می شود ولی آنقدر قوی نیست که جریان شعر را تغییر دهد. شاید اگر سنایی نبود، شعر ما آن طور تکان نمی خورد و تا این مقدار رشد نمی کرد. چون عطار و مولانا و خاقانی و… همه متأثر از سنایی هستند.
به همین خاطر من فکر می کنم شاعران در هدایت جامعه بسمت مسایل و موضوعات مهم نقش دارند. سنایی عنصری نبود، امیر معزی نبود؛ سنایی شاعری بود که واقعا فردیت خودش را در شعر ما حاکم کرد. منتها میزان اثرگذاری آن فردیت بسته به بستری است که شاعر در آن زیست می کند. یعنی آن فضا و محدوده ای که شاعر در آن سیر می کند شرایطی دارد که شاید نتواند بیشتر از آن حرکت نماید. یعنی سنایی نتواند نیما یوشیج شود، یا سنایی نتواند اقبال لاهوری شود، ولی سنایی می تواند کاری بکند که امیر معزی نباشد؛ ولی در همان دوره خودش شعری عرضه می دهد که بسیار فراتر از دیگر شاعران است و بر روی شعر عصرهای بعد هم اثر می گذارد و یک راهی را فراروی شاعران فارسی باز می کند. در دوره نیما هم همین است؛ می بینیم که تنها شعر نیما است که تحولاتی دارد.
البته در همان دوران عشقی هم حضور دارد که دکتر شفیعی می گوید شاید آن تجربه ای که به دست نیما اتفاق افتاد، می توانست به دست عشقی هم اتفاق بیفتد؛ منتها نه با آن قدرت. فرخی یزدی یا نسیم شمال یا پروین یا دهخدا و بهار هم هستند؛ منتها می توانیم بگوییم این شاعران تا حدود زیادی وابسته به شرایط بودند و تنها نیما بود که از این شرایط بیرون زد.
* شاعر امروز تا چه مقدار می تواند به وجوه مختلف زندگی بپردازد؟ آیا باید به وجوه زندگی بپردازد؟ یعنی باید همه آنات و حالات و لحظاتی را که با آن درگیر هستیم توصیف کنیم؟
من فکر می کنم پاسخ اینست که باید تابع دغدغه هایی باشیم که انسان امروز دارد و انتظار هم داریم که انسان امروز این دغدغه ها را داشته باشد. هرجایی که این دغدغه ها برای ما عمیق تر و شریف تر و وسیع تر است، به آنها بیشتر بپردازیم. خیلی وقت ها شاعر در شعر خودش به دغدغه های شخصی یا به دغدغه ای که در سنت شعر فارسی رایج بوده می پردازد؛ مثلا دغدغه سنتی شعر فارسی، حرف و لحظات عاشقانه است.
بنابراین شاعر امروز هم از همین سنت پیروی می کند و بخش زیادی از شعرش عاشقانه می شود. یا امروز می بینید که مراسم ها و مجالس از شاعر انتظار دارند که دغدغه های مذهبی و دینی و مدح و منقبت خاندان (ع) را در شعرش منعکس کند. این دو وجه در شعر امروز خیلی فربه شده و بعضی دغدغه های دیگر ما را به حاشیه برده است؛ وجوه انسان دوستانه، پرداختن به جامعه، عدالت و نابرابری های اجتماعی، رنج و سختی های مردم، تبعیض ها، فروماندگی اقتصادی جامعه، محیط زیست و بسیار مسائلی که جای آنها در شعر خالی است.
* سوال اینست که تا چه مقدار می توانیم اینها را شامل شعر کنیم؟ یعنی واقعا برای آلودگی هوا هم باید شعر بنویسیم؟ یا اینها دیگر جزو وظایف شعر نیست؟ از گرانی تا آلودگی هوا و… کدام شان این شرایط را دارد که شاعر به آنها بپردازد؟ وقتی می گوئیم شاعر باید شاعر زندگی باشد یعنی این که در رابطه با همه اینها شعر بگوید؟
پاسخ اینست که باید برایندی از مسایل جامعه و نگاه شاعر نسبت به این مسایل وجود داشته باشد. مثلا انوری شعری دارد که می گوید این خدمتکار من خیلی پرخور است؛ من هرچه که دارم این خدمتکار می خورد. بعد خیلی هم اغراق می کند و می گوید اگر تا چند روز دیگر اینجا باشد در شهر قحطی می شود؛ مگر این که شما این آدم را از شهر بیرون کنید. یک جا هم در یک مصرع می گوید که به نظرم باید او را بکشید؛ «پادشاهان از پی یک مصلحت صد خون کنند».
نگاهی که شاعر دارد، اینست که پادشاه می تواند بر مبنای یک مصلحت هزار تا خون بریزد. این یک نگاه است. شاعر به مسایل زندگی خودش می پردازد ولی از این منظر. منتها فردوسی در یک جایی در داستان ضحاک می گوید «که بر پادشاهان سزاوار نیست / بریدن سری کان گنهکار نیست». می گوید خوب نیست که پادشاه آدم بیگناه را بکشند. اینجا فردوسی رنگی از فردیت و فکر خودش را هم به این شعر می زند. هردو در رابطه با پادشاه و قدرتش حرف می زنند، ولی فردوسی کسی است که از سنت روزگار بیرون می زند و خودش را و فکرش را به شعر برچسب می زند. پس شاعر می تواند به مسایل جامعه هم به دو شکل بپردازد؛ یکی آن طور که طبق عرف زمانه است، یکی هم آن طور که چیزی به زمانه اضافه می کند و فرهنگی را شکل می دهد.
* فکر کنم این بحث، همان دعوایی است که شاملو با سهراب سپهری داشت. شما در این دعوا کدام طرف می ایستید؟
شاملو مسایل دوران خودش را بیان می کند و ندای «شعری که زندگی است» سر می دهد، اما سهراب سپهری هم شعار زندگی می دهد و می گوید «آب را گل نکنیم، در فرودست انگار کفتری می خورد آب». انتظاری که شاملو دارد اینست که سپهری هم مثل او شعر اجتماعی و سیاسی بگوید. در رابطه با حکومت شعر بگوید و شعر سیاسی بگوید و مثل خودش بگوید «این یاوه یاوه یاوه خلایق». به شکلی شاه را در شعرش زیر سوال را ببرد و دستگاه حکومت را بزند.
ولی سپهری این منظر را از یک شیوه دیگری بیان می کند. او می خواهد ذهن انسان ها را تلطیف بکند. یعنی انسان ها لطیف بشوند و پاک بشوند و به شکلی بسمت این بیایند که ناروایی و زشتی انجام ندهند. می خواهد کاری کند که انسان ها روح های پالایش یافته ای پیدا کنند. کاری که در دوره ما آقای زکریا اخلاقی در شعرش انجام می دهد. زکریا اخلاقی شعرهای اجتماعی سیاسی به آن مفهوم ندارد. حتی شعر مذهبی آن چنانی هم ندارد که مثلا یک دفتر شعر آئینی داشته باشد، ولی شعرهایی که دارد به طور عمده تلطیف کننده روح ماست. من فکر می کنم فردیت شاعر خیلی مؤثر است. هرکدام از این آدم ها از چه منظری می خواهند در جامعه اصلاح گری کنند؟
* به بحث قبلی بازگردیم. شعر تا چه مقدار باید توصیف کننده زندگی یا جامعه یا تجربه های زیسته باشد؟
یک مثال بیان می کنم. آیا انسان در تمام دوران زندگی اش با عواطف عمیق عاشقانه درگیر است؟ و آیا حتی زمانیکه عاشق است، از دیگر تجربه های فردی و اجتماعی در زندگی اش خبری نیست؟ اصلاً آدم در روز چقدر به مسایل عاشقانه فکر می کند؟ در چه مقدار از شبانه روز به مسایل جهان فکر می کند؟ چه مقدار به محیط زیست؟ چه مقدار به دارو و درمان و مسایل اقتصادی؟ چه مقدار ذهنش درگیر روابط با آدم هاست؟ همه اینها می تواند بخشی از شعر شاعر باشد. منتها می بینیم بسیاری از لحظاتی که انسان دارد در شعر او غایب است. یعنی این آدم دوازده سال در مدرسه بوده ولی حتی یک بیت برای آن ندارد. مدت ها درگیر بیماری بوده، ولی شعری برای این مورد ندارد. آیا همه اینها را هم باید بیان بکند؟ مثلا وقتی به بانک رفته، باید آن لحظه را هم در شعرش بیان بکند؟ مسئله اینست که برخی از اینها جنبه نیرومند عاطفی دارند. اگر کارمند بانک کارت را دیر راه انداخته بود، می توانی این را به نثر بگویی که این کارمند کاش را بلد نبود و فیش را اشتباه نوشته بود و کارم را خوب انجام نداد و غیره؛ همه اینها را می شود به زبان معمول گفت و لازم نیست برای اتفاقات عادی روزمره که بار عاطفی عمیقی ایجاد نکرده اند شعر نوشت. ولی برای لحظات خاص و مهم زندگی، وقتی که عواطف عمیق می شوند، شعر به کار ما می آید.
یکی از اقوام ما به خارج رفته بود و این آدم در غربت اسیر بود. وقتی از حالش می پرسیم، او دیگر نمی گوید من امروز تنها بودم و هیچ دوست و آشنایی نداشتم و همسایه هم هلندی حرف می زند و غیره. اگر اینها را بگوید شاید خیلی اثرگذار نباشد. ولی اگر در جواب به سوال تو بگوید «گفتند به این بی کسی آخر تو چه چیزی؟ / گفتم گلم و دور فکنده است بهارم»، اینجا حال روحی و عاطفی خودش را به خوبی بیان کرده است. اینجاست که احساسات فوران می کند.
خود من ده سال است پیامی را که این دوستم برای من نوشت، فراموش نکرده ام و در ذهنم مانده است. ولی اگر به شکل عادی جواب می داد و روزمره اش را بیان می کرد، در ذهن من نمی ماند. پس بنظر می رسد آن قسمتهایی از زندگی که دغدغه های عمیق تری دارند و مسایل عمومی تری را بیان می کنند، با عواطف انسان درگیر است و شعر می تواند در ماندگار کردن آن سهیم باشد. ما با کمک چنین شعری می توانیم باری از عواطف خودمان را برداریم و این عاطفه را با دیگران شریک نماییم و گفتگو نماییم و حرف مان را بزنیم و خودمان را خالی کنیم؛ این قسمت طبیعتاً نیاز بیشتری به شعر دارد. پس می توانیم این طوری نتیجه بگیریم که مابین وجوه و مسایل مختلف زندگی، لحظاتی از آن وجوه و مسایل و آدم ها و وقایع هستند که ظرفیت بیشتری برای بیان به وسیله شعر دارند. برای این لحظات و موضوعات است که شعر به کار آدم می آید و شاعر می تواند آنها را در شعرش بیان کند. مسایل جامعه هم همینطور است؛ لازم نیست همه موضوعات و رخدادهای اجتماعی را در شعر بیان کنی، ولی حتما اتفاقات و موضوع هایی هستند که باید به آنها بپردازی.
* خود شما در شعرهای تان تجربه های خوبی در پیوند شعر و زندگی مردم زمانه دارید. یکی از مثال های آن هم شعر «پیاده آمده بودم» است. در رابطه با این شعر توضیح می دهید؟
همین طور است. برای خود من شعر «پیاده آمده بودم پیاده خواهم رفت» چنین حالتی پیدا کرد. هنوز زمانیکه دوستان من را می بینند به شوخی می گویند پیاده آمدی؟ پیاده می روی؟ وقتی به تهران می روم می گویند تو پیاده آمده ای یا با قطار!؟ البته مشخص است که اینجا «پیاده آمده بودم» یک مفهوم معنایی است، ولی در عین حال آدمی را هم که پیاده می رود و می آید ترسیم می کند. شاعر چه کار می تواند بکند که اینها تبدیل به نماد بشوند؟ یعنی پیاده بودن تبدیل بشود به نماد. مثلا وقتی که ما می گوئیم «دلال» منظور ما همین دلال معمول نباشد، بلکه معانی دیگری هم پیدا کند.
وقتی می گوئیم «جلاد» تنها به مفهوم کسی که آدم می کشد، نباشد. شاعر تیپ می سازد. مثلا سیدحسن حسینی می گوید «شاعری ضربت خورد / تاجری شعرشناس / در ته حجره خود شربت خورد». اینجا شاعر می تواند یک هنرمند یا یک عالم یا یک شخصیت فرهیخته باشد، و تاجر هم مسئولانی که مال روی مال می گذارند. «شاعری وام گرفت / شعرش آرام گرفت». این تیپ ساختن تا حدود زیادی می تواند کمک نماید که ما یک تجربه لحظه ای در زندگی را تداوم ببخشیم. منتها کار خیلی دشواری است. سال ها باید بگذرد تا یک کلمه آهسته آهسته به شکل یک تیپ وارد شعر شود؛ بگونه ای که دیگر مفهوم لغوی خودش را نداشته باشد.
* شاهد مثالی از تیپ سازی در شعر کلاسیک ما بیان می کنید؟
مثال آن حافظ است. او وقتی می گوید «رندان تشنه لب را آبی نمی دهد کس» اینجا دیگر رند به مفهوم معمول آن نیست. تازه رند در آن زمان اصلاً کلمه مثبتی که در شعر حافظ می بینیم، نبوده است. حافظ این را استعاره بخشیده و یک علت استعاره هم این بوده که در اجتماع استعاره پیدا کرده بوده است.
بعضی وقت ها می بینی که در جامعه یک مفهوم مثبت و شریفی وجود دارد، ولی از بس لوث می شود و از آن سوءاستفاده می شود، کم کم تبدیل به مفهومی منفی می شود. در تاریخ بیهقی می گوید که «مشتی رند را سیم دادند». وقتی که کسی به حسنک وزیر سنگ نمی زد، یک مشت اراذل و اوباش را استخدام می کنند تا به او سنگ بزنند. می گوید «سنگ دهید» یعنی سنگ بزنید. این کلمه «ده» یا «دهید» به معنای بزنید در افغانستان هم رایج است؛ می گویند «ده» یعنی بزن. «آواز دادند که سنگ دهید، هیچ کس دست بسنگ نمی کرد و همه زارزار می گریستند خاصّه نشابوریان. پس مشتی رند را سیم دادند که سنگ زنند».
ولی در شعر حافظ رند مفهوم شریفی پیدا می کند و زهد و تقوا که در شعر سنایی مثبت است، در شعر حافظ منفی می شود. مقداری از این البته کار جامعه ای است که این دگردیسی را انجام داده است. شاید اگر نیم قرن پیش می گفتند «آقازاده شما چطور هستند»، یک تعبیر مثبت و محترمانه ای از فرزند بود. اما الآن آقازاده بودن دشنام است. می گویند «فلانی آقازاده است»، یعنی این از رانت خوارهای منفعت جو است که به پشتوانه پدرش به این ثروت و قدرت رسیده است. چرا؟ چون این اتفاق در سطوحی از جامعه افتاده و مفهوم آقازاده را عوض کرده است. حالا این تغییرات گاهی به جهت اتفاقات اجتماعی است و گاهی هم شاعر این کار را انجام می دهد. وقتی شاعر به این واژه ها حالت نمادین ببخشد، آن موقع می تواند برای آینده هم مسیری را باز کند.
منبع: persiblog.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب