نقد كتاب؛
قصه ای که در آن سر بی گناه بالای دار می رود!
به گزارش پرسی بلاگ، علیرغم این که بیلی، مامور تقدیر است و افسر بدذات را با ضربه ای ناخواسته و ناخودآگاه می کشد؛ اما ناچار است مانند قدیس ها، با بدی های روزگار هم کنار آمده و قربانی شود.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ صادق وفایی: داستان «بیلی باد ملوان» اثری از هرمان ملویل خالق «موبی دیک» است که سال ۱۹۲۴ و ۳۳ سال بعد از مرگ نویسنده منتشر گردید. این داستان عنوانی فرعی هم دارد که باید به آن توجه کرد؛ «بیلی باد ملوان؛ یک روایت درونی». یک روایت درونی، موید این مفهوم است که این قصه هم تجربیات خود ملویل از کار ملوانی و دغدغه هایش از فضای این کار و موضوعات مذهبی و معنوی را در برمی گیرد.
ملویل در ژانویه ۱۸۵۷ دیگر نثری از خود منتشر نکرد و اشعارش را در مجلات کوچک و خصوصی به چاپ رساند. یعنی مخاطبانش که روزی او را با رمان مهم «موبی دیک» می شناختند، دیگر چنان نثری از او ندیدند تا وقتی که «بیلی باد» منتشر گردید. ترجمه فارسی این داستان بلند، آذرماه ۱۴۰۲ به قلم احمد میرعلایی منتشر گردید.
اما اتفاق مهمی که در ژانویه ۱۸۵۷ افتاده بود، دیدار ملویل از فلسطین، سرزمین مقدس یهودیان و مسیحیان است که گفته می شود بعد از آن به صورت کلی از نثر روگردان شد. امروز می دانیم که او از نثر روگردان نشده و مشغول نوشتن داستانی مثل «بیلی باد» بوده که در آن دغدغه هایی چون خیر و شر و پاداش و جزا نمود پررنگی دارند.
* ارجاعات به کتاب مقدس
«بیلی باد ملوان» ارجاعات زیادی به متون مقدس و دینی مسیحی و یهودی دارد. بعنوان مثال در فرازی از قصه، صحبت از «کاهنان آشوری» یا انسانی می شود که «هنوز سیب مشکوک دانایی بر او ارائه نشده است.» نمونه دیگر ارجاعات غیرمستقیم این داستان به کتاب مقدس و تاریخ پیامبران را میتوان در فرازی دید که راوی مشغول معرفی بیلی باد است و پای سلاله حام فرزند نوح نبی را پیش می کشد: «ملوانی ساده را دیدم چنان سیاه که حتما بومی آفریقا و از سلاله پاک حام بود.»
جای دیگری از کتاب هست که برای اشاره به شخصیت بیلی باد و پاکی او، از ارجاعات کتاب مقدسی بهره برداری می شود و او به سان اسماعیل فرزند ابراهیم در آستانه قربانی شدن تصویر می شود. این فراز در ارتباط با ساعات قبل از اعدام بیلی باد است که راوی در رابطه با دیدار آخر ملوانِ قبل از مرگ با کاپیتان کشتی، گمانه زنی می کند: «چه بسا در انتها بیلی را به سینه فشرده باشد، همانند ابراهیم که شاید اسمعیل جوان را، در آستانه تقدیم مصممانه وی در متابعت از مشیت الهی در آغوش گرفت.»
گونه دیگر ارجاعات مذهبی داستان «بیلی باد ملوان» هم مستقیم و صریح هستند. نمونه بارز این رویکرد را میتوان در اشاره به «راز گناه کتاب مقدس»، یا جملاتی مثل «داوری الهی بر آنانیاس را بنگر!» و چنین فرازهای شاهد بود: «در وضع کنونی باید به مرجعی روی آورد که شائبه آلودگی آن به عناصر توراتی در بین نباشد.» در فراز دیگر، راوی داستان، نگاهِ شخصیت قصه را به نگاه حسودانه فرزندان یعقوب پیامبر تشبیه و از این عبارات استفاده می کند: «نگاهی همچون نگاه سخنگوی فرزندان حسود یعقوب، آنگاه که به خدعه پیراهن خون آلود یوسف جوان را بر پدر پیر و مضطرب عرضه می کردند.»
در زمینه بحث حسودی و بدخواهی شخصیت منفی داستان نسبت به بیلی باد که به شکلی مثل حضرت یوسف (ع) است، فراز قابل توجه دیگری هم در کتاب هست که ارجاع کتاب مقدسی دارد و در ارتباط با جمله ای است که شخصیت منفی با کنایه نسبت به بیلی باد می گوید: «هرچه نیکویان کنند لاجرم نیکوست» و راوی قصه هم در تشریح و تفسیر چرایی بیان جمله توسط شخصیت، باردیگر تشابه با یک نگاه تاریخی مذهبی را مطرح می کند: «وقتی این رشک به بیلی باد حواله می شد نشان از آن رگه از حسادت بارز نداشت که چهره شائول را هنگام مشاهده داوود جوان و برومند به طرز ناراحت کننده ای تیره می ساخت.»
* بیلی بادِ قدیس
شخصیت بیلی باد در رویارویی با افسر بدطنیت و کینه توز داستان، شخصیتی مانند حضرت یوسف (ع) دارد. راوی دانای کل داستان هم از ابتدا، بر خوب و پاک بودن بیلی تاکید می کند و این شخصیت را قدم به قدم با ظاهر و باطن خوب و نیکو پیش چشم مخاطب می سازد. در راه این ساخت شخصیت هم اشاره می شود هیچ رگه ای از دانش شیطانی در وجود بیلی دیده نمی شد و او مجموعه محاسن بود. اما نویسنده و راوی داستان، برای واقعی تر شدن شخصیت و پیشگیری از تبدیلش به تیپ، یک نقصان و عیب هم در او قرار می دهد؛ اینکه گاه گاه به نارسایی صوتی گرفتار می شد؛ «نوعی لکنت و حتی بدتر از آن» که در نهایت همین تنهاعیب سبب گرفتاری اش و مرگ افسر کینه توز می شود.
از طرف دیگر، سرنوشت و مرگ شهادت گونه بیلی باد هم مانند شهادت قدیس های اناجیل و کتاب مقدس است. فرجام بیلی، مخاطب را یاد قدیس های بی گناهی می اندازد که میتوان گفت معادلشان در فرهنگ و اساطیر قدیمی ایران، سیاوش است. در صحنه اعدام و دار زدن بیلی، صحبت از «وفور آرامش در هیکل آویخته در هوا» صحبت می شود. دکلی هم که بیلی را روی آن دار می زنند، با اشاراتی ظریف، به صلیبی تشبیه می شود که مسیح را بر آن مصلوب کردند. چون راوی قصه می گوید دکلی که بیلی را بر آن دار زدند، سر انجام به الواری در تعمیرگاه بندر تبدیل شد اما چشمان دریانوردان دنبالش بود چون تراشه ای از آن، برایشان به مثابه تکه ای از صلیب مسیح بود. برای محکم کاری و تثبیت مفهوم بی گناهی و مرگ شهادت گونه بیلی باد، این گفتگوی بین دو دریانورد در داستان قرار داده شده که یکی می پرسد «به من بگویید آقای عزیز، آیا مرگ این مرد را ریسمان دار سبب شد یا نوعی مرگ آسان؟ » و دیگری پاسخ می دهد: «مرگ آسان.»
بنابراین علیرغم این که بیلی، مامور تقدیر است و افسر بدذات را با ضربه ای ناخواسته و ناخودآگاه می کشد؛ اما ناچار است مانند قدیس ها، با بدی های روزگار هم کنار آمده و قربانی شود. بدین سان درست است بیلی قدیس است، اما بنا نیست از مرگ ظاهری و حکم دادگاه دریایی کاپیتانِ خوب داستان، جان به در ببرد. پس سر بی گناهش بالای دار می رود و تبدیل به شخصیت ماندگار و مقدس ملوانان می شود.
بد نیست به این نکته هم اشاره نماییم که نگاه و رویگرد کلبی مسلکی و نگاه مقابلش، چندمرتبه در داستان «بیلی باد» بسامد دارد. بهرحال این هم یک فلسفه و نوع نگاه به زندگی است که ملویل دغدغه داشته در داستانش، به نقد و بررسی گذاشته شود.
* ساخت روایت و گناه ادبی
«بیلی باد ملوان» یک قصه است و قصه گو دارد. قصه گویش هم هرمان ملویلی است که در جایگاه راوی دانای کل نشسته و تجربیات خودش را به شخصیت های داستان وام می دهد. بین فرازهای مختلف قصه هم وارد می شود و ضمن ارجاعات و ظرایف مذهبی، باردیگر به قصه برمی گردد و این نکته را هم گوشزد می کند: «به مطلب بازگردیم.» (صفحه ۶) طوری که مخاطب متوجه حضور قصه گو باشد و فراموشش نکند.
حضور نویسنده را در فرازهای دیگر داستان هم میتوان شاهد بود؛ جایی که می گوید «اما این همه چندان به داستان ما ارتباط ندارد، چونکه این داستان به زندگی درونی یک کشتی بخصوص و سرنوشت یکی از ملوانان آن محدود می شود.» (صفحه ۲۲)
متن داستان «بیلی باد ملوان» از ابتدا با توصیف ظاهری و شخصیتی بیلی ملوان یعنی شخصیت اصلی شروع می شود؛ آن هم با چند پاراگراف مقدمه از کلیت قصه و فلسفه تعریفش. اما بعد از مقدماتی که گفته شد، راوی چرایی معرفی بیلی را این گونه، برای مخاطب خلاصه می کند: «چنین فرد شاخصی، دست کم به ظاهر، تا حدی در باطن نیز، در خلال داستان با روایت های پرارزش معرفی خواهد شد، بیلی باد آسمانی چشم...» (صفحه ۷)
کتاب پیش رو، نثری خیلی ادبی و شاعرانه دارد و متن اش پر از چنین ترکیباتی است: «هر شکایتی همان قدر بیهوده بود که اعتراض ماهی قرمزی افتاده در دام.» (صفحه ۸) طرح داستان هم در کنار این نثر ادبی، نوید مواجهه با یک تراژدی غمگین اما معنوی را می دهد؛ اینکه بیلی باد با وجود شخصیتی مثبت و معصوم، در جایی قرار گرفته که نباید! و شرایط و سرنوشتش در نهایت، با شخصیت و ظاهروباطنش تفاوت دارند. این مسئله را میتوان در چنین جملات و عباراتی در کتاب دید: «همه این قرائن غریب نشان از تباری والا داشت که با سرنوشت فعلی وی در تضاد مستقیم بود.» (صفحه ۱۷)
علاوه بر موضوعات اعتقادی و دغدغه های مذهبی، ملویل دغدغه های ادبی و ساختاری هم دارد و در طول داستان از مفهوم «گناه ادبی» صحبت می کند. او در این حوزه می نویسد «در امر نوشتن، هرچند نویسنده مصمم باشد که پا از جاده اصلی بیرون نگذارد، برخی کوره راه ها را چنان جاذبه ای است که به سادگی نمی توان در مقابل آن مقاومت کرد. بر آنم که به سهو در چنین کوره راهی بیفتم. اگر خواننده همراهی ام کند خشنود می شوم. دست کم، می توانیم به خود نوید آن لذتی را دهیم که از سر شیطنت به گناه نسبت می دهند، چونکه چنین انحرافی گناهی ادبی خواهد بود.» (صفحه ۲۵)
این فاصله گذاری های ملویل در قصه، گاهی طولانی و آزاردهنده است. این ترفند گاهی واقعا الزامی نیست. اما گاهی باوجود آن که الزامی هست، با هوشمندی نویسنده، بعنوان نکته غیرضروری و غیرالزامی مطرح می شود. هوشمندی ملویل در این حوزه، در این جاست که می گوید مطلبی که قصد طرحش را دارد و جاده دیگری که روایت را در آن وارد می کند، به ظاهر الزامی نیست اما در این کار حکمتی هست و حتما ارتباطی بین این کار و قصه اصلی وجود دارد. این کار که در واقعا مقدمه معرفی شخصیت بد و ورودش به قصه است، به مدد این فراز و عبارات انجام می شود: «در اینجا نه الزامی به معرفی ناوبانان و دیگر ماموران عالی رتبه ای که ستاد کاپیتان وِر را تشکیل می دادند وجود دارد و نه نیازی به هر اشاره ای به هر یک از افسران جز. اما در بین گروه اخیر افسری بود که به جهت ارتباط بسیاری که با این داستان دارد، بد نیست در زیر معرفی شود.» (صفحه ۳۶)
به تراژدی و پایان غم انگیز شخصیت اصلی داستان «بیلی باد» اشاره کردیم. اما همان گونه که دست انتقام خدا برای طلب خون قدیسان و بی گناهان تاریخ باز بوده، در این داستان هرمان ملویل هم کسی که نقش اصلی را در اعدام بیلی باد دارد، باید سزای کار خویش را ببیند. این شخصیت هم با وجود مثبت بودنش، کسی نیست جز کاپیتان وِر که درگیری کشتی اش (بلی پوتنت) با کشتی دشمن (آته) زخم برمی دارد و چندروز بعد در بستر بیماری و جراحت کشته می شود. در لحظات قبل از مرگش هم زیر لب مرتب زمزمه می کند: «بیلی باد! بیلی باد!» کاپیتان با وجود آن که شخصیت بدی نیست و نکات منفی افسر بدذات را ندارد، اما به علت مصلحت اندیشی و ترجیح اعدام بیلی باد به نجاتش، باید تقاص پس دهد و گریزی هم نیست. در واقع حساب شخصیت کاپیتان ور، با مرگش در پایان داستان تسویه می شود.
* رسانه های انگلیس زمان هرمان ملویل هم دروغگو بوده اند!
یکی از نکات جالبی که در انتها بندی «بیلی باد ملوان» به چشم می آید؛ کاری است که روزنامه ها و رسانه های انگلیسی در رابطه با خبر مرگ بیلی انجام می دهند. راوی هم روی آن تاکید می کند. او می گوید قصه کشتن افسر بدذات در وقایع نامه دریایی آن زمان انگلیس این گونه چاپ شد که نوعی دسیسه در بین بخش فروتر کارکنان کشتی در شرف تکوین بوده که رهبری اش به عهده ویلیام باد (بیلی) بوده و افسر وظیفه شناسی به اسم کلاگارت آنرا کشف می کند اما قربانی می شود.
کاری که روزنامه انگلیسی در برابر قدیسی چون بیلی باد ملوان می کند، وارونه کردن حقیقت و عوض کردن جای قربانی و جلاد است. در گزارش مطبوعاتی یاد شده راوی داستان، مقتول پرونده یعنی افسر بد ذات، «مردی میان سال، محترم و بصیر، شدیدا وطن پرست و وفادار» معرفی می شود. گزارش رسانه یاد شده با این توضیح پیش می رود که قاتل پرونده (بیلی) به هیچ وجه انگلیسی نبوده بلکه یکی از خارجیانی بوده که لقب انگلیسی اختیار می کنند و نیازهای نیروی دریایی سلطنتی انگلیستان سبب شده به خدمت پذیرفته شوند. ازاین رو در ادامه روند دروغ گویی، ملیت بیلی هم تکذیب می شود.
هرمان ملویل باید در عالم حقیقت چنین حق کشی و بی انصافی را در حق ملوانان دریایی یا دیگر شهروندان دیده باشد که در تزریق غم و اندوه به داستانش، سهمی را به آن مختص کرده است. اما در پایان، اشاره ای هم به عدم ماندگاری و پایداری این گونه دروغ گویی های رسانه ای می کند و می گوید «مطلب فوق که در نشریه ای چاپ شد که حالا مدت هاست کهنه و فراموش شده است، تنها چیزی است که تابحال در بین اسناد بشری باقیمانده است تا شاهد آن باشد که جان کلاگارت و بیلی باد چه طور آدم هایی بوده اند.» (صفحه ۱۳۴)
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب